ADHD a zachowania ryzykowne czyli pościg za dopaminą

Powszechnie znane jest uczucie euforii po przejeździe kolejką w lunaparku, mały zastrzyk zaciekawienia i ekscytacji przy zakupie zdrapki na loterię czy radość, gdy uda się znaleźć szybszą drogę do celu, gdy mocno się spieszymy. Z czego ono wynika?

ADHD — osobliwy i praktyczny wynalazek ewolucji

Podejmując różnego rodzaju decyzje, kierujemy się zwykle podążaniem za swego rodzaju nagrodą — może to być wygrana, zaspokojenie ciekawości, przyjemny smak czy uczucie satysfakcji. Uczymy się, że gdy jest miło, warto daną czynność powtórzyć (Halber, 2018). Ewolucyjnie ten mechanizm był kluczowy z punktu widzenia przetrwania. Nasi przodkowie chętniej budowali więzi społeczne, gdy chłodnymi wieczorami okazywało się, że bliski kontakt fizyczny oznaczał przyjemne ciepło. To samo dotyczyło zdobywania pokarmu, po którym czuliśmy się syci, czy też czynności reprodukcyjnych. W dzisiejszym świecie kierują nami te same mechanizmy.

Neuroróżnorodność — klucz do gatunkowej perfekcji

Przetrwanie i rozwój gatunku nie byłyby możliwe, gdyby każdego jego przedstawiciela charakteryzował podobny zestaw cech. Dzięki neuroróżnorodności każdy jest w czymś lepszy i jednocześnie gorszy od innych, przez co możliwe jest znalezienie swojej niszy. W dawnych społeczeństwach zbieracko-łowieckich cechy wiązane dziś z ADHD, takie jak poszukiwanie nowości czy wrodzona skłonność do eksploracji, pozwalały na skuteczniejsze znalezienie pokarmu czy schronienia. Z kolei impulsywność i czujność umożliwiały szybszą reakcję w sytuacjach kryzysowych, takich jak unikanie naturalnych zagrożeń, na przykład ze strony dzikich zwierząt. Łatwiej było też o wykorzystywanie chwilowych okazji, przy których natychmiastowe działanie było kluczowe (Columbia University Department of Psychiatry, n.d.). Ówczesna skłonność do podejmowania ryzyka mogła oznaczać niebezpieczną wspinaczkę na najwyższe drzewa w celu pozyskania najlepszych owoców, dziś z kolei może przejawiać się w hazardzie i ryzykiem utraty majątku, zestawionym w opozycji z wizją atrakcyjnego zysku 

Co za tym stoi?

Wszystko dzieje się w mózgu. Za poszukiwanie i dążenie do decyzji najbardziej dla nas korzystnych odpowiada specyficzna sieć połączeń i struktury nerwowe, które aktywują się, gdy oczekujemy czegoś przyjemnego. Jest to układ nagrody. Neurony w tym układzie komunikują się za pomocą neuroprzekaźnika — dopaminy. Największa produkcja dopaminy występuje właśnie w momencie oczekiwania na nagrodę lub wizualizowania sobie jej. W formie impulsów nerwowych pobudza ona kolejne struktury mózgu, co w efekcie motywuje nas do działania, by zdobyć to, co dla nas atrakcyjne (Halber, 2018).

Tak działa to u osób neurotypowych. U osób z ADHD jest trochę inaczej.

Mózg osoby z ADHD jest mniej wrażliwy na dopaminę i ciężej utrzymać mu jej stabilny, jednolity poziom. Żmudna walka z brakiem motywacji to w tym przypadku chleb powszedni. To, co dla osoby neurotypowej byłoby wystarczającą motywacją, dla osoby z ADHD bywa mało atrakcyjne. Długie oczekiwanie na nagrodę również jest zniechęcające. Stale obniżony poziom dopaminy sprawia, że nagroda musi się pojawić zaraz, za chwilę, być niemal na wyciągnięcie ręki, i nie może być to byle jaka nagroda — często wiąże się ona z ryzykiem, niebezpieczeństwem i innymi okolicznościami powodującymi przy okazji produkcję adrenaliny (Volkow i in., 2011).

Reward prediction error — oczekiwania vs rzeczywistość

Układ nagrody pobudzany jest dużo mocniej w przypadku tzw. błędu przewidywania nagrody (Schultz, W., 2016), czyli jeśli pozytywny efekt przekracza nasze oczekiwania . Z kolei im większe pobudzenie, tym więcej przyjemności. Idąc na przejażdżkę rowerową, która wpisuje się w nasze ulubione aktywności, możemy być pewni tego, że sprawi nam to radość. Jest to wystarczająca motywacja, by wyjść z domu, ale dla osoby z ADHD może to być za mało (Błasiak, A., & Błasiak, T., 2022). Jednak gdyby tak, w ramach tej przejażdżki, zahaczyć o pobliską, niewielką tamę z kładką i spróbować przejść pod nią? Tak po prostu — zobaczyć, co jest po drugiej stronie?

Być może to, co spotkamy, przekroczy nasze najśmielsze oczekiwania. Wystarczy tylko… spróbować. Spróbować czegoś nowego i niepewnego.

Taka motywacja to już inny poziom. Dlaczego?

Mamy tutaj ryzyko, brak pewności tego, co się wydarzy. Powoduje to pobudzenie, ekscytację i dużo wyższą produkcję dopaminy. Osoba z ADHD poczuje motywację, jakiej ktoś neurotypowy jest w stanie doznać dużo częściej i to bez ryzyka. Momenty nagłej chęci zrobienia czegoś, czego efekt może być bardzo satysfakcjonujący, ale nie mamy pewności, czy w ogóle się uda — to właśnie one dominują zachowania, od których postronny obserwator łapie się za głowę.

Nie tylko bungee

Obszarów zachowań ryzykownych jest bardzo wiele, choć najprostsze skojarzenia to zwykle sporty ekstremalne. Innym bliskim przykładem są gry hazardowe, gdy nigdy nie wiemy, „czy przypadkiem nie wygramy więcej, niż zakładamy”. Warto również zwrócić uwagę na brawurową jazdę samochodem. Pewna grupa badaczy postanowiła sprawdzić, czy rzeczywiście kierowcy z ADHD wykazują za kółkiem więcej ryzykownych zachowań. Zanotowano wówczas o 113% więcej wykroczeń związanych z przekraczaniem prędkości oraz o 121% więcej nagłych hamowań w porównaniu z kierowcami bez ADHD (Elbaum i in, 2023). Ciekawym zjawiskiem jest również RIU — risky internet use, czyli ryzykowne zachowania w internecie. Wiąże się ono nie tylko z uzależnieniem od internetu, ale także wikłaniem się w konflikty, hejt, cyberbulling, drama culture czy wchodzeniem w niebezpieczne relacje i nadmiernym angażowaniem emocjonalnym w wirtualne życie.

Osoby z ADHD pewną dozę ryzyka mają po prostu w swoich „ustawieniach fabrycznych”. Fakt, że cechy te przetrwały wiele, wiele pokoleń aż po dziś dzień, jest dowodem na to, że były one pożądane i sensowne. To, co dziś może wyglądać na szaleństwo, kiedyś stanowiło asa w rękawie niektórych jednostek, na czym ostatecznie zyskiwał cały gatunek. Mimo zmieniającego się świata, środowiska i jego wymagań dziś skłonność do ryzyka u osób z ADHD to nie tylko ewentualne zagrożenie. To szansa na lepsze wykorzystanie życiowych okazji, więcej odwagi w podejmowaniu kluczowych decyzji czy też umiejętność wychodzenia ze strefy komfortu na rzecz nowych doświadczeń i większa wiara w to, że uda się, jeśli tylko spróbujemy.

Bibliografia

Błasiak, A., & Błasiak, T. (2022). Neurobiologiczne spojrzenie na pobudki naszych działań / A neurobiological view of the motives behind our actions. Wszechświat, 123(1–3), 21–26. https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/3ec9dad7-a2a1-4f5d-ba03-06edc73bfa4a/content

Columbia University Department of Psychiatry. (n.d.). Evolution and ADHD. In Sultan Lab – Mental Health Informatics. Retrieved November 21, 2025, from https://www.columbiapsychiatry.org/research/research-areas/child-and-adolescent-psychiatry/sultan-lab-mental-health-informatics/research-areas/evolutionary-psychiatry/evolution-and-adhd

Elbaum, T., Botzer, A., Nir, I., Braw, Y., Shisha, M., & Shoval, S. (2023). Does the riskier driving of drivers with ADHD generalise to professional drivers that are monitored by their supervisors? Behaviour & Information Technology, 43(9), 1712–1717. https://doi.org/10.1080/0144929X.2023.2277394

Halber, D. (2018, August 29). Motivation: Why you do the things you do. BrainFacts / Society for Neuroscience. https://www.brainfacts.org/thinking-sensing-and-behaving/learning-and-memory/2018/motivation-why-you-do-the-things-you-do-082818

Schultz, W. (2016). Dopamine reward prediction error coding. Frontiers in Behavioral Neuroscience, 10, 141. https://doi.org/10.3389/fnbeh.2016.00141Volkow, N. D., Wang, G.-J., Newcorn, J. H., Kollins, S. H., Wigal, T. L., Telang, F., Fowler, J. S., Goldstein, R. Z., Klein, N., Logan, J., Wong, C., … Swanson, J. M. (2011). Motivation deficit in ADHD is associated with dysfunction of the dopamine reward pathway. Molecular Psychiatry, 16, 1147–1154. https://doi.org/10.1038/mp.2010.97